Γερασιμούλα (Μίνα) Μπρούμου

Ψυχολογική υποστήριξη εγκύων, επίτοκων, νέων μητέρων

«Όπως ο θάνατος είναι μια εντελώς προσωπική υπόθεση, η γέννα, το πώς θα φέρουμε στον κόσμο ένα παιδί, δεν εξαρτάται κυρίως από τη βοήθεια του γιατρού -που είναι πάντως σωστική της ζωής-, αλλά από την προσωπικότητα της γυναίκας. Κι από την προσωπικότητά της εξαρτάται το πώς θα χωριστεί απ’ αυτό, όπως από την προσωπικότητα και των δυο γονιών ε­ξαρτάται το πώς θα είναι γονείς κι όχι απλά γεννήτορες».

Άννα Κελεσίδου

Η ψυχολογία του τοκετού (1988)

Α. Ψυχολογική – Συμβουλευτική υποστήριξη εγκύων

Οι περισσότερες γυναίκες θέλουν κάποτε να γίνουν μητέρες, όμως η επιβεβαίωση της εγκυμοσύνης πάντα προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα όπως αγωνία, ανησυχία, ευσυγκινησία, φόβο. Η εγκυμοσύνη είναι πάντα μια καινούργια κατάσταση και καλό είναι να προετοιμαστείτε ψυχικά και σωματικά για το γεγονός γιατί: άλλες γυναίκες νιώθουν άβολα με το σώμα τους που αλλάζει, άλλες νιώθουν την ανάγκη να αλλάξουν κάποια πράγματα στον εαυτό τους, άλλες θέλουν να απομονωθούν για να συνειδητοποιήσουν τι συμβαίνει. Εκείνο όμως που έχει σημασία είναι ότι κάθε γυναίκα είναι ξεχωριστή και βιώνει την κάθε εγκυμοσύνη της διαφορετικά.

Επιπλέον, η εγκυμοσύνη είναι μια σχέση μητέρας – εμβρύου, που η γυναίκα τη βιώνει μέσα στο ίδιο της το σώμα. Καλό είναι κάποια ώρα της ημέρας, να την αφιερώνετε αποκλειστικά στην επικοινωνία σας με το έμβρυο, γιατί με αυτόν τον τρόπο αρχίζουν να αναπτύσσονται από πολύ νωρίς ισχυροί δεσμοί μεταξύ των δυο σας, που θα σας βοηθήσουν στο μέλλον. Επίσης, σε έρευνες έχει βρεθεί ότι η επικοινωνία μεταξύ εγκύου – εμβρύου, από την προγεννητική ακόμη περίοδο, έχει πολλά πλεονεκτήματα για το έμβρυο:

• Εξελίσσεται ο εγκέφαλος του.
• Επιτυγχάνεται καλύτερος μυϊκός τόνος.
• Επιτυγχάνεται καλύτερη αναπνοή.
• Έχει την αίσθηση βαθιάς ασφάλειας και αποδοχής.
• Τέλος, από τον χτύπο της καρδιάς σας, τον ρυθμό της αναπνοής σας, τις κινήσεις σας και τη φωνή σας καταλαβαίνει τα συναισθήματα σας και επικοινωνεί μαζί σας.

Να θυμάστε ότι πρέπει να σκέφτεστε θετικά, γιατί η συχνή έκθεση σας στο στρες, προδιαθέτει και το έμβρυο στο άγχος.

Ο ρόλος του συντρόφου σας

Προσπαθήστε να τον φέρετε όσο πιο κοντά στην εγκυμοσύνη σας, να τον βοηθήσετε να νιώσει την εγκυμοσύνη και την πατρότητα μέσα από εσάς. Μερικοί τρόποι για να το κάνετε αυτό είναι οι παρακάτω:

• Να του λέτε τα συναισθήματα σας.
• Να τον προτρέπετε να αγγίζει την κοιλιά σας, ώστε να νιώθει και ο ίδιος τις κινήσεις του μωρού.
• Να μοιράζεστε μαζί του τις ανησυχίες και τις αγωνίες σας.

Έτσι ο σύντροφος σας θα πάψει να είναι θεατής και θα γίνει συνοδοιπόρος σε αυτή την σημαντική περίοδο της ζωής σας.

Για ποιο λόγο αισθάνεστε «κάπως περίεργα»;

Οι απότομες ψυχολογικές αλλαγές σε όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης σας σίγουρα θα σας ξαφνιάσουν. Ενώ τη μια στιγμή είστε ενθουσιασμένη στη σκέψη ότι κυοφορείτε, την άλλη στιγμή και εντελώς ανεξήγητα, μπορεί να σας πιάσει πανικός και να αρχίσετε να κλαίτε με λυγμούς. Επιπρόσθετα, μπορεί να βασανίζεστε από ενοχές ή από το φόβο μήπως η συναισθηματική σας φόρτιση έχει αρνητικό αντίκτυπο στο έμβρυο.

Προσπαθήστε όσο μπορείτε να είστε ήρεμη, γιατί η ψυχολογική αυτή ένταση είναι συνηθισμένη εμπειρία στην εγκυμοσύνη, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι τη βιώνουν στον ίδιο βαθμό όλες οι μέλλουσες μητέρες με θετική στάση ζωής. Κύρια αιτία είναι οι ορμόνες προγεστερόνη και τα οιστρογόνα, οι οποίες σας καθιστούν εξαιρετικά ευαίσθητη. Η επίδραση τους είναι πιο έντονη τις πρώτες 12 εβδομάδες, παρουσιάζει ύφεση στο μέσο της εγκυμοσύνης και αναζωπυρώνεται πάλι στο τελευταίο τρίμηνο.

Τα αντικρουόμενα αυτά συναισθήματα πιθανόν να μην οφείλονται μόνο στον ορμονικό παράγοντα. Η τυχόν έλλειψη συμπαράστασης από το σύντροφο ή το περιβάλλον σας, ο φόβος για την εξέλιξη του επερχόμενου τοκετού, η αγωνία για την υγεία του εμβρύου και η ανασφάλεια που σας προκαλούν οι μελλοντικές σας ευθύνες είναι συχνά πηγή άγχους. Επιπλέον, οι ναυτίες, το αίσθημα εξάντλησης και άλλα συμπτώματα της εγκυμοσύνης ενδεχομένως να επιβαρύνουν την ψυχολογική σας κατάσταση και να μειώνουν τον ενθουσιασμό σας.

Η επικοινωνία με το έμβρυο

Η Δάφνη Φιλίππου (2010) τονίζοντας πόσο σημαντική είναι η επικοινωνία με το έμβρυο από την προγεννητική ακόμη περίοδο προτείνει τα παρακάτω:

• Τους εννέα μήνες της εγκυμοσύνης προετοίμασε τον ερχομό του μωρού σου.
• Το καλωσόρισμα με αγάπη δημιουργεί συναισθηματικά έξυπνους ανθρώπους: Δώσε προτεραιότητα στη δημιουργία του. Μίλησέ του.
• Χάιδευε την κοιλιά σου με αγάπη.
• Τραγούδησέ του. Άκουγε μουσική, ιδιαίτερα κλασική, αν σου αρέσει.
• Κάνε βόλτες στη φύση. Φόρεσε χαρούμενα χρώματα.
• Ακολούθησε σωστή διατροφή. τα χρήσιμα στοιχεία που παίρνει από το αίμα σου διαπλάθουν το σώμα του.
• Φαντάσου το με χαρίσματα – η φαντασία σου διαπλάθει την ψυχή του. Σκέψου το σαν σπουδαίο άνθρωπο.
• Ακόμη και αν σου τύχουν δύσκολα στην περίοδο της εγκυμοσύνης, η αγάπη για το μωρό σου προστατεύει εσένα κι εκείνο.

Β. Ψυχολογική – Συμβουλευτική υποστήριξη επίτοκων – τοκετού

Ο τοκετός είναι η φυσική κατάληξη της εγκυμοσύνης. Όπως το σώμα σας φιλοξένησε και ανέθρεψε το έμβρυο σας με φυσικό τρόπο, με τον ίδιο φυσικό τρόπο θα το φέρει στη ζωή. Ο τοκετός εξελίσσεται διαφορετικά σε κάθε περίπτωση. Είναι συγχρόνως κάτι απλό και σύνθετο. Αλλά και μια μοναδική εμπειρία, ένα υπέροχο προνόμιο για τη γυναίκα! Εμπιστευτείτε το σώμα σας και πιστέψτε ότι θα κάνει σωστά αυτό για το οποίο προορίζεται. Ζήστε σε όλη της ένταση αυτή την εμπειρία χωρίς να αφήσετε τον πόνο να την επισκιάσει (τη γέννηση του παιδιού μας είναι απόλυτα δυνατό να την απολαύσουμε ψυχικά ανώδυνα σε όλο της το μεγαλείο, παρά τις ωδίνες που οπωσδήποτε τη συνοδεύουν, και η επισκληρίδιος προσφέρεται ως μια «εξωτερική» ανακούφιση στους πόνους). Οι ωδίνες του τοκετού είναι απλώς ένα σημάδι ότι το σώμα σας εργάζεται σκληρά για να ανοίξει τον τράχηλο και να διευκολύνει την έξοδο του εμβρύου στον κόσμο. Μόλις αντικρίσετε το παιδί σας, θα νιώσετε εμπιστοσύνη στον εαυτό σας, απέραντη αγαλλίαση και βαθιά ικανοποίηση. Θα έχετε γίνει μητέρα! Τα συναισθήματά σας στο πρώτο στάδιο του τοκετού θα είναι έντονα και ποικίλα. Από ενθουσιασμό και αγαλλίαση μέχρι αποθάρρυνση, φόβο και εξάντληση. Οι σωματικές δυνάμεις σας θα δοκιμαστούν στο έπακρο και ίσως νιώσετε ότι δεν θα καταφέρετε να φτάσετε ως το τέλος. Προσπαθήστε να διατηρήσετε την ηρεμία σας και να συντονιστείτε με τις ωδίνες σας, για να μετατρέψετε τον πόνο του τοκετού σε προσωπική σας δύναμη. Το σώμα της γυναίκας άλλωστε γνωρίζει από ένστικτο πώς να φέρνει στον κόσμο μια ζωή. Η συμπαράσταση του συντρόφου σας σε αυτό το στάδιο, ακόμα και η οπτική επαφή, θα σας εμψυχώσει σημαντικά.

Στο βιβλίο Μέρες Ψυχής (2008) αναφέρονται μερικές ακόμη πληροφορίες που βοηθούν στη διαχείριση του άγχους που δημιουργείται κατά τη διάρκεια της προγεννητική περιόδου, της εγκυμοσύνης και του τοκετού και είναι καθοριστικής σημασίας για την κατάλληλη προετοιμασία της εγκύου:

1. Συμπλήρωσε τα κομματάκια του πάζλ που σου λείπουν. Μάθε πώς εσύ, ο γονιός, ήρθες στη ζωή. Ανακάλυψε το δικό σου ξεκίνημα: μάθε για την σύλληψη σου, για τον καιρό που η μητέρα σου ήταν έγκυος σε σένα, και μη μένεις στα γεγονότα απλά. Μάθε για το πώς η μητέρα σου ένιωθε. Μάθε για τον τρόπο που γεννήθηκες εσύ. Πώς ήταν η πρώτη ώρα της ζωής σου! Οι πρώτες σου εβδομάδες! Όλες αυτές οι πληροφορίες θα σε βοηθήσουν να αντιληφθείς τα πρότυπα της δικής σου ζωής και πώς ακόμα επηρεάζουν την ζωή σου.
2. Παρακολούθησε ταινίες που αναφέρονται στην γέννα! Γνώρισε το φυσικό τοκετό, τη γέννα στο νερό, την γέννα με σεβασμό στην φύση! Παρατήρησε την αντίδραση σου. Πού νιώθεις καλά; Ο τρόπος που αντιδράς ίσως να έχει πολλές πληροφορίες και για την δική σου γέννα. Αν η μητέρα σου δέχτηκε αναλγησία, επισκληρίδιο αναισθησία, αν πέρασε τεχνητές ωδίνες, τότε κι εσύ φέρεις αντίστοιχα εντυπώματα. Και αν η γέννα σου έπρεπε να κρατηθεί ή αν έγινε με καισαρική, αν χρησιμοποιήθηκε εμβρυουλκός κλπ. τότε, όλα αυτά εμπεριέχουν πολύτιμες πληροφορίες για το πώς λειτουργείς εσύ σήμερα.
3. Ενημερώσου πολύ καλά για τη γέννα. Μάθε για τις επιλογές που έχεις. Ενημερώσου για τον αντίκτυπο των περιττών ιατρικών εξετάσεων και περιττών ιατρικών παρεμβάσεων. Να θυμάσαι: Αν η γυναίκα δεν κάνει συνειδητές επιλογές για την ίδια και το παιδί της, κι αν ο άνδρας δεν συμμετέχει στην όλη διαδικασία, τότε, οι άλλοι θα είναι αυτοί που θα αποφασίζουν. Και εσύ θα είσαι αυτός ή αυτή που θα πρέπει να ζει με τον αντίκτυπο αυτών των αποφάσεων. Προσοχή στις εξετάσεις που πρέπει να γίνονται σε συγκεκριμένο χρόνο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης (π.χ. αυχενική διαφάνεια στην 11η-13η εβδομάδα).
4. Αν έχεις παιδιά, γράψε την ιστορία της δικής σου γέννησης και τις ιστορίες της γέννησης των παιδιών σου και άσε να τις διαβάσουν όταν τα παιδιά σου είναι έτοιμα. Πες ακόμα και τις πιο μικρές λεπτομέρειες. Ο τρόπος που γεννηθήκαμε καθορίζει αυτό που είμαστε και όσα νιώθουμε. Αν είναι οδυνηρή, να θυμάσαι πως δεν υπάρχει τίποτε για το οποίο πρέπει να ντρέπεσαι. Έκανες ότι καλύτερο μπορούσες στις συνθήκες του τότε. Ακόμα κι αν δεν είναι η ιστορία που θα ήθελες να τους πεις, ή αν οι επιλογές σου τότε δεν είναι επιλογές που σε κάνουν να νιώθεις όμορφα, η ιστορία αυτή είναι ένα ανεκτίμητο δώρο από σένα στο παιδί σου.
5. Συζήτησε με αγαπημένα σου πρόσωπα για το μωρό σου, προγραμμάτισε να συναντηθείς με μια μαία, σκέψου τον τρόπο που θα ήθελες να γεννήσεις. Μπορείς να συνεργαστείς με μια ελεύθερη επαγγελματία μαία που θα σε βοηθήσει με ό,τι χρειαστείς κατά τον τοκετό και στο ξεκίνημα της μητρότητας.
6. Να θυμάσαι: ότι το 99% όσων σήμερα ακούει η έγκυος για τον τοκετό είναι δυσάρεστα και αναφέρονται στον πόνο του τοκετού, την απουσία θηλασμού και την παρεμβατικότητα στη γέννα. Τι τοξικό περιβάλλον είναι αυτό που δημιουργείται στην ψυχή της εγκύου! Επικεντρώσου στις θετικές εικόνες και ιστορίες για την περίοδο της κύησης, για τον τοκετό και το θηλασμό και αργότερα ο μεγάλωμα του παιδιού. Δυστυχώς οι περισσότεροι από εμάς δεν γνωρίζουμε ότι όταν μεταφέρουμε στους άλλους τις τραυματικές μας εμπειρίες, ασυνείδητα τους φοβίζουμε.
7. Ο σύντροφος και τα αγαπημένα πρόσωπα της εγκύου μπορούν να βοηθήσουν την έγκυο να ετοιμαστεί η ίδια και να ετοιμάσει το σπιτικό της για τον ερχομό του παιδιού της. Συνοδεύεστε την σε ήσυχους περιπάτους σε μέρη όμορφα. Κάντε μασάζ στα πόδια της. Κάθε έγκυος αξίζει την ευγένεια και την υποστήριξη των άλλων, καθώς και την εμπιστοσύνη τους σ’ αυτήν ότι μπορεί να φέρει στον κόσμο το μωρό της με φυσικότητα, αλλά και εμπιστοσύνη στο μωρό και στην συνεργασία μητέρας και μωρού. Η ετοιμασία του σπιτιού είναι μια ιδιαίτερη στιγμή στη ζωή του ζευγαριού. Πολλές γυναίκες δεν έχουν κάποιον να μοιραστούν μαζί του τις χαρές και της αγωνίες της εγκυμοσύνης. Η παρουσία σας μπορεί να βοηθήσει την γυναίκα να χαρεί το ταξίδι της προετοιμασίας!
8. Συζητήστε με την έγκυο πόσο σημαντικό είναι να προγραμματίσει από τα πριν κάθε βοήθεια από φίλους και συγγενείς που θα μπορούσε να δεχτεί όσον αφορά τα πρακτικά, καθημερινά ζητήματα π.χ. καθαριότητα του σπιτιού, φαγητό, σιδέρωμα κλπ. Τις πρώτες εβδομάδες μετά την γέννα, οι πιο πολλές μητέρες εξουθενώνονται από τις καθημερινές ευθύνες και πολλές φορές καταλήγουν να φροντίζουν τους καλεσμένους που έρχονται να δουν το μωρό, ενώ είναι αυτές που χρειάζονται ιδιαίτερη φροντίδα και περιποίηση για να μπορούν να συνδεθούν βαθιά και ουσιαστικά με το μωρό τους.
9. Η γυναίκα που ετοιμάζεται να γεννήσει μπορεί να εμπιστευτεί το πνεύμα της, το παιδί της, την εσωτερική της σοφία, μα πάνω απ’ όλα, το σώμα της το οποίο από ένστικτο γνωρίζει πώς να φέρνει στον κόσμο μια νέα ζωή.

Γ. Ψυχολογική – Συμβουλευτική υποστήριξη νέων μητέρων

Είναι φυσικό οι νέες μαμάδες να αντιμετωπίζουν εναλλαγές στη διάθεσή τους. Ο συνδυασμός της ραγδαίας μείωσης ορμονών οιστρογόνου και προγεστερόνης στο σώμα και η έλλειψη ύπνου μαζί με μια νέα και τεράστια ευθύνη, είναι αρκετά για να μελαγχολήσουν τον καθένα. Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να θυμάστε ότι η διάθεσή σας μπορεί να επηρεάσει το μωρό σας. Το καλύτερο που μπορείτε να κάνετε είναι να βάλετε προτεραιότητες και να προφυλάξετε την ψυχική σας υγεία. Ορισμένοι τρόποι που θα σας βοηθήσουν είναι οι παρακάτω:

1. Κάντε ένα διάλειμμα. Κανονίστε με μια μπεϊμπισίτερ για κάποια συγκεκριμένη ώρα και ξεκλέψτε λίγο χρόνο για τον εαυτό σας. Χρειάζεσαι κι άλλα πράγματα στη ζωή, πέρα από τις πάνες και τα μπιμπερό. Εάν δεν εξασφαλίσετε λίγο προσωπικό χρόνο, εάν δε φροντίσετε τον εαυτό σας, εάν δεν κάνετε πράγματα για «μεγάλους», θα γίνετε αδιάφορη με τον εαυτό σας και πιθανόν λιγότερο ενδιαφέρουσα για τον περίγυρο σας (συμπεριλαμβανομένου και του συντρόφου σας). Το ίδιο ισχύει και για την εμφάνισή σας: είναι καλύτερο για την αυτοπεποίθησή σας, αλλά και για τη σχέση σας με το έτερον ήμισυ (εάν υπάρχει) το να νιώθετε και να φαίνεστε καλά. Αφιερώστε χρόνο στον εαυτό σας, γιατί κανείς άλλος δεν θα το κάνει!
2. Δραστηριοποιηθείτε. Ένας καθημερινός περίπατος μπορεί να βοηθήσει να ανεβάσετε τη διάθεσή σας, αλλά ακόμα και να χάσετε λίγο από το βάρος της εγκυμοσύνης.
3. Ξαναβρείτε την κοινωνικότητά σας. Περάστε χρόνο με άλλους ενήλικες, όπως οικογένεια, φίλους ή άλλες μαμάδες που προσφέρονται για συζητήσεις και κατανόηση.
4. Γίνετε δημιουργικές. Ένα ημερολόγιο ή ένα άλμπουμ με φωτογραφίες αφιερωμένο στο νέο σας μωράκι, είναι ένας καλός τρόπος για να σας κρατήσει απασχολημένες, βοηθώντας σας να απαθανατίσετε τις νέες συναρπαστικές, σημαντικές στιγμές που ζείτε και οι δυο σας.
5. Πάρτε έναν υπνάκο. Αν εξακολουθείτε να σηκώνεστε κατά τη διάρκεια της νύχτας για το μωρό σας, το πιθανότερο είναι να είστε εξαντλημένη. Αν νιώθετε κουρασμένη, κοιμηθείτε κατά τη διάρκεια της μέρας όταν κοιμάται κι εκείνο.
6. Ζητήστε βοήθεια. Δεν μπορείτε να τα κάνετε όλα. Μη φοβάστε να ζητήσετε από το σύντροφο, την οικογένεια ή τους φίλους σας βοήθεια για τη φροντίδα του μωρού σας, τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού ή απλά συναισθηματική υποστήριξη.
7. Τα παιδιά θέλουν τις μαμάδες τους ευχαριστημένες. Εάν είστε εξαντλημένη, τα παιδιά σας θα υποστούν τις συνέπειες, καθώς δεν θα είστε σε θέση να τους παρέχετε το επίπεδο φροντίδας που χρειάζονται. Εάν θηλάζετε, το μωρό σας μπορεί να νιώσει την ένταση και τα αρνητικά σου συναισθήματα και να ταραχτεί.
8. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να καταλάβουν ότι η μαμάδες τους χρειάζονται κι εκείνες λίγο χρόνο για τον εαυτό τους. Όπως η μαμά ικανοποιεί κάθε τους ανάγκη, έτσι κι εκείνα πρέπει να καταλάβουν ότι και οι δικές της ανάγκες είναι το ίδιο σημαντικές. Διαφορετικά θα εξελιχθούν σε εγωκεντρικά, απαιτητικά και δύσκολα παιδιά που δεν θα λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των άλλων γύρω τους.
9. Όταν είστε αγανακτισμένοι με το παιδί σας, ή βιάζεστε να το βάλετε για ύπνο, γιατί δεν αντέχετε άλλο, να παίρνετε δύναμη με τη σκέψη ότι δε θα ξαναγίνει ποτέ μικρό. Ό,τι προλάβετε να ζήσετε μαζί του είναι τώρα.

Βιβλιογραφία:

• Αρσενοπούλου, Ι. (2001). Η Κλινική Διαχείριση των Μαιευτικών Υπηρεσιών. Στο Μ. Ματσαγγάνης (Επιμ.), Η Οικονομία των Μαιευτικών Υπηρεσιών στην Ελλάδα (σσ. 55-80). Αθήνα: Κριτική.
• Γκουνή, Ο. (2008). Μέρες Ψυχής. Αθήνα: Ελληνική Ένωση Προγεννητικής και Περιγεννητικής Ψυχολογίας και Ιατρικής.
• Cole, M., & Cole, S. R. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών, τόμος Α΄ & Β΄ (Ζ. Παπαληγούρα & Π. Βορριά, Επιμ. Μετάφ., & Μ. Σόλμαν, Μετάφ.). Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.
• Δραγώνα, Θ. (1987). Γέννηση: Η γυναίκα μπροστά σε μια καινούρια ζωή. Αθήνα-Ιωάννινα: Δωδώνη.
• Δραγώνα, Θ., & Ναζίρη, Δ. (1995). Γέννηση: Η γυναίκα μπροστά σε μια καινούρια ζωή. Αθήνα: Εξάντας.
• Δραγώνα, Θ. (2000). Εγκυμοσύνη: σωματικές, ψυχικές και κοινωνικο-ψυχολογικές ανα­κατατάξεις. Στο I. Τσιάντης. & Θ. Δραγώνα (Επιμ.), Μωρά και Μητέρες. Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και υγεία στα δύο πρώτα χρόνια της ζωής (σσ. 147-169), 2η έκδ. Αθήνα: Καστα­νιώτης.
• Κατσίκη, Γ. (2006). Το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο της γέννησης και η συμβουλευτική εγκύων και νέων μητέρων. Στο Μ. Μαλικιώση-Λοΐζου, Δ. Σιδηροπούλου-Δημακάκου, & Γ. Κλεφτάρας, (Επιστ. Επιμ.), Η Συμβουλευτική Ψυχολογία στις Γυναίκες (σσ. 113-135). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Macfarlane, A. (1988). Η Ψυχολογία του Τοκετού (Α΄. Κελεσίδου Μετάφρ.). Αθήνα: Κουτσούμπος Α. Ε.
• Μαράτου, Ο., Δοξιάδη-Τρίπ, Α., Δρίβα, Α., Ραβάνη, Ι., & Τσιώτας, Θ. (1983). Η ανάπτυξη του πρώιμου δεσμού μητέρας-νεογέννητου. Παιδιατρική, 46, 369- 397.
• Μπομπολέση, Ε. (2009). Ενημερωτικό έντυπο «Η πιο γλυκιά αναμονή – Σχέσεις στοργής»  (4η έκδ.) . Αθήνα: Care Direct Α. Ε.
• Μωραΐτου, Μ. (1996). Γένεσις. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πράσινο Φύλλο.
• Νίλσεν, Μ. (2002). Η τέχνη να είσαι γονιός (σσ. 25-34), 3η έκδ. Αθήνα: Καστανιώτη.
• Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας W.H.O (1985). Ο τοκετός δεν είναι ασθένεια.
• Παπαληγούρα Ζαΐρα. Ενδομήτρια Ζωή και Βρεφική Ηλικία, Corpus 2006-2007, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη: Ξηρογραφία.
• Σκούλικα, Α. (2000). Συνεργασία εγκύων και μητέρων βρεφών με του επαγγελματίες πρωτοβάθμιας φροντίδας. Στο I. Τσιάντης & Θ. Δραγώνα (Επιμ.), Μωρά και Μητέρες. Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και υγεία στα δύο πρώτα χρόνια της ζωής (σσ. 129-144), 2η έκδ. Αθή­να: Καστανιώτης.
• Φιλίππου, Δ. (2010). Ημερολόγιο 365 ημέρες γονιός. Αθήνα: Καστανιώτη.

Ο τοκετός δεν είναι ασθένεια

{gallery}childbirth_not_disease{/gallery}

Προστασία της μητρότητας – Ψυχοπροφύλαξη

{gallery}maternity_protection{/gallery}