Διαταραχές Διάθεσης-Κατάθλιψη (Παιδιά – Έφηβοι)

Η κατάθλιψη στα παιδιά είναι μια κατάσταση που είναι δυνατόν να ξεφύγει τη διάγνωση. Πολλές φορές τα παιδιά και οι έφηβοι δεν μπορούν να εκφράσουν με λόγια αυτό ακριβώς που αισθάνονται. Αντί γι’ αυτό, παραπονιούνται συνεχώς για σωματικά συμπτώματα, παρουσιάζουν ευερεθιστότητα, απομόνωση κ.α

Η κατάθλιψη επηρεάζει τα παιδιά και τους εφήβους στους παρακάτω τομείς:
(τα συμπτώματα πρέπει να υπάρχουν για μια περίοδο 2 εβδομάδων).

1. Διάθεση:

Τα παιδιά με κατάθλιψη βιώνουν συχνά έντονα και παρατεταμένα (δηλ. τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας και για αρκετές ώρες της ημέρας το παιδί κλαίει και είναι θλιμμένο) συναισθήματα θλίψης, ενοχής, ντροπής και υπερευαισθησίας στην κριτική. Η πιο βασική διαφορά από τους ενηλίκους, είναι ότι στα παιδιά και τους έφηβους με διάγνωση κατάθλιψης αναφέρεται ως βασικό χαρακτηριστικό η ευερέθιστη διάθεση, αντί του συνήθους καταθλιπτικού συναισθήματος.

2. Συμπεριφορά:

Οι καταθλιπτικές συμπεριφορές στην παιδική και εφηβική ηλικία συχνά δεν κατατάσσονται στις τυπικές καταθλιπτικές συμπεριφορές. Για παράδειγμα, τα παιδιά με κατάθλιψη μπορεί να εκδηλώσουν αυξημένη κινητική δραστηριότητα και διέγερση ή αντίθετα υποτονική διάθεση (μείωση κοινωνικών επαφών π.χ. το παιδί δεν επισκέπτεται πια τους φίλους του, ή δεν κάνει καθόλου φίλους και περνά τον περισσότερο χρόνο του μόνο, ενώ δραστηριότητες που το ευχαριστούσαν στο παρελθόν δεν έχουν πλέον ενδιαφέρον για το παιδί) και ορισμένες φορές υπερβολικό κλάμα. Οι έφηβοι ενδέχεται να εκφράσουν τη θλίψη τους με επιθετική συμπεριφορά σε λεκτικό επίπεδο, προβλήματα με τα άτομα που έχουν εξουσία, με καταστροφική συμπεριφορά ή να οδηγηθούν στην κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών.

3. Αντιλήψεις:

Η κατάθλιψη στα παιδιά και τους εφήβους οδηγεί συχνά στη μείωση της αυτοεκτίμησης και σε συναισθήματα προσωπικής αναξιότητας. Τα παιδιά αυτά πιστεύουν ότι δεν είναι ικανά για τίποτα (φράσεις όπως «Είμαι χαζός» ή «Εγώ φταίω για όλα» είναι συχνές στο καταθλιπτικό παιδί). Η στάση τους απέναντι στο σχολείο μπορεί να γίνει ιδιαίτερα αρνητική, ενώ μπορεί να κυριαρχήσουν στη ζωή τους ανησυχίες και φόβοι.

4. Σκέψη:

Τα παιδιά και οι έφηβοι με κατάθλιψη ασκούν έντονη αυτοκριτική και επικεντρώνονται σε σκέψεις αρνητικές και απαισιόδοξες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το μέλλον Αρκετές φορές ένα παιδί που είναι θυμωμένο μπορεί να πει τη φράση «Μακάρι να πέθαινα». Η αυτοκτονία όμως είναι μια πραγματικότητα ακόμη και για τα παιδιά. Όταν μια τέτοια φράση προέρχεται από τα χείλη ενός παιδιού με κατάθλιψη, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη, καθώς τα καταθλιπτικά παιδιά παρουσιάζουν επαναλαμβανόμενες σκέψεις σχετικά με το θάνατο και αυτοκτονία. Επίσης, αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη συγκέντρωση της προσοχής και στη λήψη αποφάσεων, ενώ συχνά κατηγορούν τον εαυτό τους για τα πάντα.

5. Βιολογικές αλλαγές:

Προβλήματα στον ύπνο (αϋπνία στην αρχή του ύπνου, πρωινό ξύπνημα, ξυπνάει ενδιάμεσα, ή υπερυπνία, δηλ. δεν μπορούν να ξυπνήσουν το πρωί), στη διατροφή (αύξηση ή ελάττωση της όρεξης), οι οποίες συχνά συνοδεύουν την καταθλιπτική διάθεση, μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια βάρους και στην εμφάνιση αισθημάτων σωματικής κόπωσης. Επίσης, τα παιδιά και οι έφηβοι με κατάθλιψη μπορεί να παρουσιάσουν σωματικά ενοχλήματα όπως πονοκέφαλους, ναυτία, πόνους στο στομάχι.

Οι πιο εμφανείς ενδείξεις για την κατάθλιψη στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι οι αλλαγές στη συμπεριφορά, όπως είναι για παράδειγμα:

• Η ευερέθιστη συμπεριφορά και η απόσυρση (απομάκρυνση από φίλους και από δραστηριότητες που προξενούσαν ευχαρίστηση).
• Συχνά ξεσπάσματα θυμού, έντονος εκνευρισμός και ανησυχία.

1. Γενετικές και βιολογικές θεωρίες
2. Γνωσιακές θεωρίες
3. Θεωρίες διαπροσωπικών σχέσεων
4. Περιβαλλοντικές θεωρίες
5. Κοινωνικοί παράγοντες
6. Αναπτυξιακό μοντέλο

Βρεφική ηλικία. Τα σημάδια της κατάθλιψης στα πολύ μικρά παιδιά μπορεί να περιλαμβάνουν καθυστέρηση ή απώλεια αναπτυξιακών επιτευγμάτων όπως είναι ο έλεγχος των σφιγκτήρων, η αγωγή καθαριότητας, η αποκατάσταση ενός ορισμένου ρυθμού στον ύπνο και τη διατροφή, η νοητική ανάπτυξη. Ορισμένες φορές μπορεί να υπάρχει μια θλιμμένη έκφραση προσώπου στο παιδί, ενώ συχνά εμφανίζονται αυτοκαταστροφικές μορφές συμπεριφοράς, όπως το χτύπημα του κεφαλιού και το δάγκωμα, καθώς επίσης και αυτο-κατευναστικές συμπεριφορές, όπως η ρυθμική κίνηση μπρος-πίσω ή το πιπίλισμα του δακτύλου. Γενικά, μπορεί να εναλλάσσονται απαιτητικές με απαθείς μορφές συμπεριφοράς (Wenar & Kerig, 2008). Συχνά τα βρέφη και τα μικρά παιδιά απομονώνονται και κουνιούνται μπρος πίσω (rocking) (Τσιάντης, 2001).

Προσχολική ηλικία. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας με κατάθλιψη δεν είναι πάντα ικανά να εκφράσουν το πώς αισθάνονται με λόγια και να περιγράψουν τα συναισθήματα θλίψης και αβοήθητου. Μπορεί ακόμα να λένε ότι δεν νιώθουν θλίψη, αλλά ενδέχεται η εμφάνισή τους να είναι θλιμμένη, δηλ. να δείχνουν την κατάθλιψη στο πρόσωπό τους. Ένα άλλο σημάδι κατάθλιψης είναι η έλλειψη ενδιαφέροντος για την ενασχόληση με δραστηριότητες που συνήθως είναι ευχάριστες στα παιδιά (ανηδονία). Ενδέχεται να παρουσιαστεί παλινδρόμηση στο γνωστικό και λεκτικό τομέα, άγχος αποχωρισμού από το πρόσωπο που φροντίζει το παιδί και κοινωνική απόσυρση. Παρουσιάζονται επίσης σωματικά συμπτώματα, ανήσυχη διάθεση, ευερεθιστότητα, προβλήματα στον ύπνο και εφιάλτες, καθώς και αυτοκαταστροφικές σκέψεις (Wenar & Kerig, 2008).Τα παιδιά κλαίνε συχνά χωρίς προφανή λόγο και εκφράζουν φόβους εγκατάλειψης.

Σχολική ηλικία. Καθώς τα παιδιά πλησιάζουν τη σχολική ηλικία, η εικόνα της κατάθλιψης μοιάζει περισσότερο με αυτή των ενηλίκων. Η καταθλιπτική διάθεση γίνεται εμφανής, όπως επίσης και η έκφραση συναισθημάτων ενοχής και υπερβολικής αυτοκριτικής. Η έλλειψη κινήτρου μπορεί να επηρεάσει το βαθμό αποτελεσματικότητας του παιδιού τόσο στις σχολικές όσο και στις κοινωνικές του δραστηριότητες. Επιπλέον, τα παιδιά σχολικής ηλικίας με κατάθλιψη μπορεί να εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά, γεγονός που έχει δυσμενείς επιπτώσεις στις σχέσεις τους με τους συνομήλικους και στη σχολική τους επίδοση. Ενδέχεται να εμφανιστούν διαταραχές στη διατροφή και τον ύπνο. Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν τα συμπτώματα μπορεί να γίνουν σοβαρότερα, υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα αυτοκτονίας και απώλεια ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης για δραστηριότητες που παλιότερα ήταν ευχάριστες (ανηδονία) (Wenar & Kerig, 2008).

Εφηβεία. Οι έφηβοι με κατάθλιψη είναι πιο πιθανό να περιγράψουν με λόγια τη διάθεσή τους σαν καταθλιπτική, λέγοντας ότι νιώθουν λύπη, θλίψη, απογοήτευση, απελπισία, στενοχώριας και δυσφορία ή με λόγια όπως «δεν με νοιάζει πια». Άλλα συμπτώματα της κατάθλιψης στην εφηβεία περιλαμβάνουν τις έντονες/ απρόβλεπτες εναλλαγές της διάθεσης, την αρνητική, υβριστική ή καθαρά αντικοινωνική συμπεριφορά, που συχνά συνοδεύονται από σκασιαρχείο, ανάρμοστη ή επικίνδυνη συμπεριφορά (π.χ. επικίνδυνη οδήγηση, τροχαίες παραβάσεις, εμπλοκή με το νόμο). Ο παράλογος φόβος του εφήβου να πάει σχολείο, κυρίως όταν έως πρότινος είχε καλές επιδόσεις, η λεγόμενη σχολική φοβία/άρνηση, είναι μία άλλη έκφραση της κατάθλιψης (Wenar & Kerig, 2008). Οι τάσεις φυγής από το σπίτι, τα αισθήματα έλλειψης κατανόησης και επιδοκιμασίας, ο εκνευρισμός, η ευερεθιστότητα, η επιθετικότητα, η απομάκρυνση από κοινωνικές δραστηριότητες, η απομόνωση αποτελούν περαιτέρω ενδείξεις κατάθλιψης στην εφηβεία. Επιπλέον, οι έφηβοι αυτοί κάνουν συχνά αρνητική αξιολόγηση του εαυτού τους, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, συχνές σκέψεις/ απόπειρες αυτοκτονίας. Πολλές φορές παραπονιούνται για σωματικά συμπτώματα, υπερβολική κόπωση και απώλεια της ενέργειάς τους, έλλειψη ενδιαφέροντος για όλες σχεδόν τις δραστηριότητες (ανηδονία) ή πλήξη, δυσκολία συγκέντρωσης και απότομη/ ξαφνική μείωση της σχολικής επίδοσης. Η προσωπική εμφάνιση και υγιεινή μπορεί να παραμεληθεί. Επίσης, μπορεί να αναπτυχθεί εξάρτηση σε ψυχοδραστικές ουσίες (Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2006. Μάνος, 1997).

ΠΡΟΣΟΧΗ!!

Μεταξύ 40% και 70% των παιδιών και εφήβων με κατάθλιψη εμφανίζουν τουλάχιστον μια ακόμη διαταραχή. Οι διαταραχές που συνήθως συνυπάρχουν με την κατάθλιψη διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Στην προσχολική ηλικία, η κατάθλιψη συχνά συνοδεύεται από τη διαταραχή άγχους του αποχωρισμού. Στη σχολική ηλικία συνηθέστερη είναι η συνύπαρξη της κατάθλιψης με τη διαταραχή της διαγωγής, ενώ στην εφηβική ηλικία η κατάθλιψη συχνά συνεμφανίζεται με τις διαταραχές διατροφής κα την κατάχρηση ουσιών.

Προσχολική και σχολική ηλικία: αδυναμία παιδιών να εκφράσουν τη δυσφορία τους με ευδιάκριτο τρόπο, γι’ αυτό οι γονείς χρήσιμο είναι να λάβουν :

• Κατάλληλη ενημέρωση για έγκαιρη και έγκυρη αναγνώριση των πρώτων συμπτωμάτων από την πλευρά της οικογένειας παίζει ουσιαστικό ρόλο στη πορεία της κατάθλιψης του παιδιού/εφήβου.
• Συνεχής προσοχή και παρατήρηση των παιδιών από γονείς για εντοπισμό τυχόν συμπτωμάτων.
• Αποφυγή πρώιμων αποχωρισμών (π.χ. μακροχρόνια απουσία γονέων), σταθερότητα οικογενειακού περιβάλλοντος και προσωπικού παιδικής μέριμνας ή σχολείου.
• Oι γονείς πρέπει να είναι αρκετά ευαισθητοποιημένοι σχετικά με τα προβλήματα των παιδιών τους και να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη οτιδήποτε στενoχωρεί το παιδί τους, διότι τα παιδικά, και ιδιαίτερα, τα εφηβικά προβλήματα μεγεθύνονται σε αυτές τις ηλικίες. (π.χ. ένα ασήμαντο γεγονός για κάποιον ενήλικα μπορεί να είναι αρκετά σημαντικό ώστε να στιγματίσει την ψυχολογία ενός παιδιού).

Εφηβική ηλικία: οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν την ευαισθησία των εφήβων στην κριτική που ασκείται από τους ενήλικες:

• Οι έφηβοι χρειάζονται ενδιαφέρον, αποδοχή, διάλογο, διαθεσιμότητα, ενίσχυση της σχέσης με τον έφηβο υπενθύμιση αγάπης, διατήρηση μιας θέσης στη ζωή του εφήβου, ώστε το παιδί να νιώθει ότι μπορεί να εκφράσει ελεύθερα, οποιαδήποτε στιγμή ό,τι το δυσαρεστεί/ τα αρνητικά του συναισθήματα.
• Ο γονιός εδώ καλείται να αναπτύξει διπλό ρόλο: να συνεχίσει αφενός τη στήριξη που έδινε στο παιδί κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και να μειώσει, αφ’ ετέρου, το βαθμό παρέμβασης, κριτικής και παροχής συμβουλών.
• Ανάπτυξη της ικανότητας για θετική σκέψη και συζήτηση μέσα στο σπίτι.
• Αποφυγή καταστροφολογικών σκέψεων.
• Απαραίτητη η ύπαρξη αρκετού υλικού θετικών εμπειριών στην οικογένεια.
• Καταγραφή αρνητικών και θετικών επαφών μέσα στην οικογένεια.
• Συνεδριάσεις οικογένειας για την εξέταση συναισθηματικών αναγκών των μελών.
• Προώθηση οικογενειακού δεσμού, η οποία οδηγεί σε αποφυγή ανάπτυξης ψυχοπαθολογίας.

ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ:

• Ενημέρωση για τους τρόπους διάγνωσης είναι απαραίτητη για να αποφευχθούν τυχόν ανακριβείς διαγνώσεις, αλλά και θεραπείας, ώστε να προετοιμαστούν οι ίδιοι αλλά και για να προετοιμάσουν το παιδί τους γι’ αυτή.
• Oι γονείς πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που έχει το παιδί τους. Και ένας βασικός τρόπος είναι γνωρίζοντας σε ποιους φορείς μπορεί να απευθυνθεί ώστε να λάβει βοήθεια.
• Από τη στιγμή που ο γονιός εντοπίσει τα συμπτώματα της κατάθλιψης στο παιδί, θα πρέπει να ενημερώσει το σχολείο του παιδιού προκειμένου να ενημερωθούν για τη κατάστασή του και οι εκπαιδευτικοί.
• Αλληλεπίδραση με το σχολείο ή τους χώρους φύλαξης παιδιών.
• Συνεργασία με οργανισμούς υγείας και παροχής ψυχολογικής στήριξης, η οποία είναι αναγκαία και για τους ίδιους τους γονείς.
• Συμμετοχή σε ομάδες εκπαίδευσης και συμβουλευτικής γονέων.
• Ενημέρωση για την πολιτική του σχολείου του παιδιού σχετικά με τη βία, τον εκφοβισμό και την αυτοκτονία.
• Ενημέρωση για πιθανή στήριξη σχολείου και κοινότητας για να αντιμετωπιστεί οποιαδήποτε κρίση (χρήση βίας, αυτοκτονία).
• Πλήρης συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας.
• Επιτήρηση παιδιού όταν υπάρχουν τάσεις για αυτοκτονία.
• Ύπαρξη ενός πλάνου αντίδρασης σε περίπτωση που γίνει διάγνωση κατάθλιψης.
• Απομάκρυνση όπλων, φαρμάκων και λοιπών επικίνδυνων αντικειμένων.
• Άμεση επικοινωνία με το παιδί και διάλογος για τυχόν χρήση ναρκωτικών, αλκοόλ, φαρμάκων και σκέψεις για αυτοκτονία.

• Επίσης, καλό θα ήταν να οργανώνονται σεμινάρια/επιμόρφωση εκπαιδευτικών στην αντιμετώπιση/πρόληψη της παιδικής/εφηβικής κατάθλιψης.
• Εντοπισμός συμπτωμάτων στις διάφορες ηλικίες.
• Έμφαση στην προσοχή οποιασδήποτε αλλαγής στη συμπεριφορά του παιδιού.
• Συνεργασία με σχολικό ψυχολόγο ή άλλους ειδικούς ψυχικής υγείας. Η ύπαρξη ψυχολόγου μέσα στο χώρο του σχολείου θα ήταν βασικός προληπτικός παράγοντας στην εμφάνιση της κατάθλιψης και βοηθητικός παράγοντας στην αντιμετώπισή της.
• Ενημέρωση γονέων για ανησυχητικά σημάδια είναι το πρώτο βήμα για τη συνεργασία του σχολείου και της οικογένειας.
• Ενθάρρυνση συνεργασίας σχολείου και οικογένειας.
• Αναφορά ύποπτων συμπεριφορών στις κατάλληλες αρχές, ιδίως όταν υπάρχει φόβος για πιθανή επίθεση βίας ή τραυματισμό του ίδιου του παιδιού ή άλλων.
• Η επιθετικότητα κρύβει μια βαθύτερη επιθυμία επιτυχίας στο σχολείο.
• Πολιτική κατά του εκφοβισμού- Bullying (από τον οποίο πηγάζουν μη υγιείς σχέσεις ανηλίκων).
• Χρήση προγραμμάτων συμπεριφοράς που ενισχύουν την ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης, βελτιώνουν τις κοινωνικές δεξιότητες και διδάσκουν εναλλακτικές συμπεριφορές κατά της βίας.
• Ύπαρξη ενός πλάνου δράσης σε περίπτωση απόπειρας αυτοκτονίας.
• Λήψη μέτρων, ώστε κάθε παιδί να νιώθει ευπρόσδεκτο και ασφαλές στο σχολείο.
• Κατανόηση, συμπαράσταση, βοήθεια για καλύτερη σχέση παιδιού-γονέα.
• Ώθηση της οικογένειας προς αναζήτηση βοήθειας.

ΓΕΝΙΚΑ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ:

• Στήριξη, κατανόηση και την ενθάρρυνση του παιδιού από την πλευρά του δασκάλου και των συμμαθητών του.
• Εκμάθηση δεξιοτήτων επικοινωνίας, δημιουργίας φιλικών σχέσεων και συνεργασίας μεταξύ των μαθητών.
• Εγγύτητα, συζήτηση.
• Θετική προσέγγιση παιδιών/ εφήβων (χωρίς τιμωρίες, σαρκασμούς ή άλλες αρνητικές μεθόδους).
• Ευκαιρίες για επιτυχία στο σχολείο μέσα από την ενίσχυση των κινήτρων για μάθηση.
• Επίσης, σε περιπτώσεις χαμηλής αυτοπεποίθησης θα πρέπει να βοηθούν το παιδί με τεχνικές, όπως η παράταση ώρας για να απαντήσει μία ερώτηση, να αναπτύξει σιγουριά για τον εαυτό του και να μην χρησιμοποιούν επικριτικά σχόλια.
• Ύπαρξη τουλάχιστον ενός εκπαιδευτικού στον οποίο θα μπορεί να απευθυνθεί το παιδί σχετικά με τυχόν (όχι τόσο εκπαιδευτικά) προβλήματα που προκύπτουν στο σχολικό ή και οικογενειακό περιβάλλον.
• Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, να εφαρμοστούν προγράμματα πρόληψης της κατάθλιψης σε σχολεία (Αργυροπούλου, Μπουλούκη, Παπαδούλη, Παπαδόπουλος, & Παπαναστασίου, 2008).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΙΣΧΥΡΙΖΟΝΤΑΙ ΟΤΙ ΧΡΕΙΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΙΛΟΥΝ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΝ

Βιβλιογραφία:

• Αργυροπούλου, Μ., Μπουλούκη, Ν., Παπαδούλη, Μ., Παπαδόπουλος, Α., & Παπαναστασίου, Φ. (2008). Συναισθηματικές διαταραχές σε παιδιά και εφήβους. Εργασία στο πλαίσιο του μαθήματος «Σύνδεση Σχολείου και Οικογένειας». Διαθέσιμο: www.psy.auth.gr/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=282&Itemid=132
• Κάκουρος, Ε.,& Μανιαδάκη, Κ. (2004). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων: Αναπτυξιακή προσέγγιση (3η έκδ.). Αθήνα: Δαρδάνος.
• Καλαντζή-Αζίζι, A. (1999). Εφαρμοσμένη κλινική ψυχολογία στο χώρο του σχολείου (9η έκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (2001). Εφαρμογές της συμβουλευτικής ψυχολογίας στην εκπαίδευση. Στο Π. Χηνάς (Επιμ. Έκδ.), Ψυχολογία και Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα. Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Σχολικής Ψυχολογίας. Εταιρεία Ελλήνων Σχολικών Ψυχολόγων (σσ. 35-48). Αθήνα: Αυτοέκδοση.
• Μάνου, Ν. (1997). Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής (αναθεωρημένη έκδοση). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
• Μπρούζος, Α. (1998). Ο Εκπαιδευτικός ως Λειτουργός Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού: Μια Ανθρωπιστική Θεώρηση της Εκπαίδευσης (2η έκδ.). Αθήνα: Λύχνος.
• Μπρούζος, Α. (2004). Προσωποκεντρική Συμβουλευτική: Θεωρία, Έρευνα και Εφαρμογές. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός.
• Μπρούμου, Μ., & Μπρούζος, Α. (2005). Προβλήματα συμπεριφοράς παιδιών σχολικής και εφηβικής ηλικίας. Εκτίμηση, Καταγραφή. Η ψυχολογία απέναντι στις προ(σ)κλήσεις του σήμερα: 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας. Ιωάννινα: Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία, Τομέας Ψυχολογίας, Τμήμα Φ.Π.Ψ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1-4 Δεκεμβρίου).
• Μπρούμου, Μ. (2008). Ανάγκες Συμβουλευτικής Παιδιών Σχολικής και Εφηβικής Ηλικίας με Προβλήματα Συμπεριφοράς. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, 84-85, 158-172.
• Τσιάντης, Γ., & Μανωλόπουλος, Σ. (2001). Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής, τόμος Β’, Πρώτο Μέρος. Αθήνα: Καστανιώτη.
• Τσιάντης, Γ. (2001). Εισαγωγή στην Παιδοψυχιατρική. Αθήνα: Καστανιώτη.
• Wenar, C., & Kerig, P. K. (2008). Εξελικτική ψυχοπαθολογία: Από τη βρεφική ηλικία στην εφηβεία. Αθήνα: Gutenberg.
• NASP (2001). Depression in children and adolescents: Information for families and educators. Available: www.nasponline.org/resources/freepubs.aspx

Χρήσιμοι σύνδεσμοι:

• www.depressionanxiety.gr
• www.nasponline.org (National Association of School Psychologists)
• www.psych.org (American Psychiatric Association)
• www.psy.auth.gr